Hoe vat je de geschiedenis van een stad als Antwerpen in een boeiend epos weer Fred Vanderpoorten stadsgids in Antwerpen deed dit voor u.
Antwerpen is voor alles een stad van handel. In vijf meeslepende hoofdstukken reist u doorheen de tijd aan de hand van de mensen en de historische feiten die van Antwerpen een van de belangrijkste havens en handelscentra van Europa hebben gemaakt.
De Gouden Eeuw met Plantin en Metsys. De Tachtigjarige Oorlog met Rubens en Van Der Geest. De 18e-eeuwse Oostendse Compagnie in de Antwerpse Beurs. De 19e eeuw met de vrijmaking van de Schelde, de Wereldtentoonstellingen, de Red Star line… En ten slotte de meest recente decennia met onder andere de Boerentoren, de ontwikkeling van de haven, de Meir en de verkeersrevolutie.
Wij nemen u mee door enkele boeiende passages uit Antwerpen stad van handel.
1515 THOMAS MORE IN ANTWERPEN
EEN RIVIER MAAR GEEN BRUG…
Where is the bridge?! Eind juli 1515 staat een man van 37 op de linkeroever van de Schelde en kijkt naar de wereldstad aan de overkant. Maar hoe geraakt hij daar? Die man is Thomas More…
Thomas wie? Hoeveel hogeschoolstudenten die elke dag door de poort van een van de drie Antwerpse Thomas More-campussen stappen, zouden de man kennen naar wie hun school vernoemd is? In 1515 was hij een van de meest vooraanstaande Engelse politici, maar dat is niet de reden waarom een Vlaamse hogeschool zijn naam draagt. Dat we aan hem het woord utopie te danken hebben wellicht wel. En dat heeft alles met Antwerpen te maken
Laten we eerst een antwoord geven op zijn vraag: ‘Where is the bridge?!
Thomas More woonde zelf in een wereldhaven aan een rivier. Net als Antwerpen lag Londen niet aan de zee, maar landinwaarts. Daardoor werden deze steden zeer belangrijke knooppunten van binnen- en buitenlandse handel. Toen More vanaf de overkant naar Antwerpen keek, zal hij meteen beseft hebben dat zijn eigen stad serieus moest onderdoen voor de stad die hij voor zich zag. De trafiek van Londen bedroeg immers maar een kwart van wat in Antwerpen aan goederen werd behandeld. Maar wanneer je vanuit het zuiden naar Londen kwam, kon je vanuit de zuidelijke wijk Southwark wel over London Bridge naar de oude stadskern rond Saint Paul’s stappen. De ondersheriff van Londen was verantwoordelijk voor het onderhoud van deze brug. Op dat moment was dat… Thomas More!
In Antwerpen is er nooit een brug geweest. De eerste (houten) brug over de Theems werd door de Romeinen gebouwd. Londen was dan ook een Romeinse stad en dat is Antwerpen nooit geweest – hooguit een Romeinse nederzetting, misschien een kamp.
Als doorwinterd politicus moet Thomas More beseft hebben dat hij op het punt stond een grens over te steken. België bestond in 1515 nog lang niet. De Nederlanden waren een lappendeken van hertogdommen en graafschappen. More stond in Vlaanderen, dat grosso modo bestond uit de huidige provincies West- en Oost-Vlaanderen, en Frans- Zeeuws-Vlaanderen. Aan de overkant van de Schelde lag Brabant, dat liep van –‘s-Hertogenbosch tot Nijvel en van Antwerpen tot Zoutleeuw.
Nu was de jonge Karel V in 1515 zowel graaf van Vlaanderen als hertog van Brabant, maar dat betekent niet dat er dezelfde wetten golden. Vijf eeuwen voordien was die tegenstelling nog veel groter. De hertog van Brabant was immers een leenman van de Duitse keizer en de graaf van Vlaanderen was verantwoording verschuldigd aan de Franse koning. De Schelde was dus de grens tussen de twee grootmachten van het Europese vaste- land. Daarom liet de Duitse keizer op het einde van de tiende eeuw een burcht bouwen om die grens te verdedigen, net zoals dat was gebeurd in Valenciennes (nu in Frankrijk), Ename bij Oudenaarde en in Bergen op Zoom, nu in de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Er werd ook een markgraaf aangesteld, die de mark – de grens – moest verdedigen. De meest bekende markgraaf van Antwerpen was Godfried van Bouillon.
Je bouwt toch geen brug om het je mogelijke vijand gemakkelijk te maken om je een bezoekje te brengen? Vandaar dat er nooit een brug is geweest. Tot vandaag vind je hiervan heel wat sporen terug. Diep in de Antwerpenaar zit een soort afkeer van een brug over de Schelde.
Thomas More was niet op officiële missie. In zekere zin was hij dus ook een toerist.
Voor alle duidelijkheid: zijn boot legde niet aan in de buurt van het Steen, maar meer naar het zuiden, dicht bij waar nu de voetgangerstunnel begint. Vanop de Schelde was hij ongetwijfeld onder de indruk van de imposante Sint-Michielsadbij, die later in het begin van de negentiende eeuw – gesloopt zal worden. Haar funderingen zitten nog altijd onder de nieuw aan- gelegde Scheldekaai, die dus niet toevallig Sint-Michielskaai heet. Mocht Thomas More in opdracht van zijn koning, Hendrik VIII, naar Antwerpen zijn gekomen, dan zou hij daar gelogeerd heb- ben. Norbertijnen dragen gastvrijheid hoog in het vaandel en hun abdijen hebben daarom allemaal een gastenkwartier. In Antwerpen gaven ze daar wel een aparte invulling aan. Het zogenoemde Prinsenhof, naast de appartementen van de abt, was zoals al blijkt uit de naam niet bedoeld voor de doorsnee toerist.
Misschien wipte Thomas More wel even binnen in de abdijkerk. Daar kon hij het schitterende praalgraf van Isabella van Bourbon bewonderen. Deze tweede vrouw van Karel de Stoute en moeder van Maria van Bourgondië, was in 1465 op doorreis in Antwerpen en verbleef in het Prinsenhof. Ze leed echter aan tuberculose en zo werd het bedje dat men voor haar in de abdij gespreid had, ook haar doodsbed. Maria van Bourgondië liet een praalgraf maken voor haar moeder. De amper negenentwintigjarige hertogin werd levensgroot in brons vereeuwigd haar een ontwerp van Jan Borman. Ze lag op een zwart marmeren sarcofaag omgeven door vierentwintig pleuranten.
Wat Thomas More kon zien, is voor ons helaas onmogelijk. In de Franse tijd werd de abdij ontmanteld en het geheel geraakte verspreid. Het beeld van Isabella van Bourbon vond uiteindelijk een plek in de Antwerpse kathedraal. Dertien beelden van rouwende figuren (pleuranten) zijn spoorloos. Tien werden teruggevonden in het Amsterdamse Rijksmuseum en voor het elfde moet je nu naar Warschau…
More ging dus niet naar het Hilton van de norbertijnen. Hij kende echter wel iemand die hem logies zou verschaffen. Dat had hij te danken aan zijn goede vriend Erasmus van Rotterdam.
Erasmus was een van de invloedrijkste denkers van zijn tijd en was in heel West-Europa bekend. Dat had hij uiteraard te danken aan de boekdrukkunst die zijn ideeën verspreidde, maar ook aan het feit dat hij geen vaste thuisbasis had. Hij reisde van Deventer naar Parijs, Londen, Leuven, Antwerpen, Bazel, Freiburg… Wanneer hij in Londen was, verbleef hij bij Thomas More, maar ook in Antwerpen kende hij een geestverwant.
‘Den Biecorff – Kiekenmerct’ Mogelijk stond dit op een briefje dat Erasmus had meegegeven aan Thomas More, met daarbij misschien ook nog de naam van zijn goede vriend: ‘Petrus Aegidius. We weten niet of dit een gemakkelijke zoektocht was, feit is in elk geval dat Petrus Aegidius bij de gewone Antwerpenaar beter bekend was onder zijn Brabantse naam, Pieter Gielis. Hij was stadsgriffier en een jonge humanist, maar een stad met zo’n 60.000 inwoners, onder wie veel nieuwkomers, was geen dorp waar iedereen iedereen kent. De Kiekenmarkt daarentegen was zeker wel bekend. Iemand die vandaag uit de voetgangerstunnel kwam met dit adresbriefje, zou het echter een stuk moeilijker hebben. Er is geen Kiekenmarkt in Antwerpen; althans, ze heet nu Eiermarkt. In Antwerpen heeft men de vraag naar wat er eerst was, de kip of het ei, blijkbaar beslecht…
Goed kijken.
Wie goed kijkt, vindt vandaag op de Eiermarkt 13-17 een pand met de naam Den Cleynen en den Grooten Biecorff. De spelling is oud, maar de tekst werd recent in de gevel gekapt. In de zestiende eeuw zal er waarschijnlijk een afbeelding van een bijenkorf in de gevel gestaan hebben. Huizen hadden toen immers nog geen nummers; die werden pas in 1796 genummerd en dan nog per wijk. In 1856 kreeg Antwerpen het systeem van huis- nummering per straat.
Wanneer je nu naar de Eiermarkt 13-17 stapt, vind je er een riant winkelpand uit het begin van de negentiende eeuw, met een mooie binnenplaats die vrij toegankelijk is. Op je terugweg naar de straat, zie je boven de doorgang een gebeeldhouwde bijenkorf. Mogelijk stond die oorspronkelijk in de voorgevel. Ook al konden heel wat mensen in Antwerpen lezen, een beeld was toch meteen duidelijker. Het is niet voor niets dat ook vandaag bedrijven zich een logo aanmeten.
Straten veranderen van naam… Wat nu Eiermarkt heet (ook al worden er geen eieren meer verkocht), was dus daarvoor de Kiekenmarkt en nog vroeger (tot 1373) Veemarkt. Die verhuisde toen naar de buurt van de Sint-Pauluskerk. Dat pleintje, waar basketballegende Willy Steveniers zijn eerste punten scoorde, heet nog altijd Veemarkt.
Een stad van voedsel voorzien, is een hele klus. Als we ervan uitgaan dat mensen driemaal per dag eten.
Het was iets minder druk toen Thomas More in Antwerpen aankwam. Kort voordien krioelde het van de buitenlandse handelaren die de meest voortreffelijke waren kwamen kopen en verkopen. Op zondag 13 mei van dat jaar begon immers de jaarmarkt van Pinksteren. In de dertiende eeuw had Antwerpen van de hertog de toestemming gekregen om elk jaar twee jaar- markten te organiseren: één begon op de tweede zondag vóór Pinksteren en de andere, de Bamismarkt, genoemd naar het feest van Sint-Bavo op 1 oktober, op de laatste zondag van augustus. ”Die markten duurden minstens zes weken, zodat het de moeite was om de verre verplaatsing te maken. Bovendien gaf de hertog in 1365 ook aan een andere Brabantse stad, Bergen op Zoom, recht op jaarmarkten: met Pasen en Allerheiligen (1 november). Zo sloten deze mooi aan bij de markten in Antwerpen.
Al dat volk moest uiteraard eten en slapen. De horeca draaide toen ook al op volle toeren. En vermits de boog niet altijd gespannen kan staan, ging een jaarmarkt gepaard met een kermis. De jaarmarkt is uit Antwerpen verdwenen maar de Sinksenfoor is er nog altijd. Ze is zelfs de grootste kermis van het land. Zes weken lang staan er 150 attracties opgesteld. In 2015 moest ze van de gedempte Zuiderdokken verhuizen naar het vroegere rangeerterrein van Spoor-Oost, maar ooit stond de kermis op het Walburgisplein in het midden van de burcht. Toen was zij dus duidelijk wel wat bescheidener…
Van oud naar nieuw bewandelen we in dit boek de boeiende geschiedenis van de Koekenstad een handige kaart en nog veel meer verhalen en anekdotes maken dit een must om op wandel te gaan of gezellig thuis te lezen tot in Antwerpen?
Fred Vanderpoorten gidst al vele jaren toeristen, belangstellenden en jongeren doorheen zijn stad, Hij is een vat vol kennis en anekdotiek. Wat hij weet en wat hij te vertellen heeft over Antwerpen, deelt hij graag met het publiek.
Antwerpen stad van handel door Fred Vanderpoorten verscheen bij uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts in een paperback uitgave blz 296 € 24,99 ISBN 9789464788570 www.borgerhoff-lamberigts.be