Door de Allerheiligenvloed van 1170 ontstond de Zuiderzee. Sindsdien hebben kust- en eilandbewoners een voortdurende strijd tegen het water geleverd. Altijd dreigde er gevaar. Tegelijk leefden ze ervan, visten ze erin en voeren ze naar verre kusten om handel te drijven.
Biografie van de Zuiderzee vertelt de geschiedenis van de Zuiderzee in 25 verhalen, waarin mensen centraal staan. Van de Hoornse visser die getuige is van de slag op de Zuiderzee in 1573 tot de vroedvrouw van Schokland, van de kunstenaarskolonie rond hotel Spaander in Volendam tot Kam- pen en de Hanze, van de Urker schedelroof tot het vrouwtje van Stavoren. Het boek eindigt met de droom van Cornelis Lely om de Zuiderzee in te polderen: het dichten van de Afsluitdijk in 1932.
Wij nemen het verhaal van Henri Harvard onder de loep de eerste man die de Zuiderzee volledig per schip aandeed einde 19de eeuw een (Fransman) zelfs.
Henry Harvard is een communard, een opstandeling. Het laatste schot in de Frans-Duitse Oorlog is nog maar net gelost, of in Parijs breken onlusten uit. Havard is erbij. Het is maart 1871 als jonge republieken de wapens grijpen, in allerijl een verkiezing organiseren en ingrijpende maatregelen doorvoeren. Het antikapitalistische bewind duur niet lang, nauwelijks twee maanden later maken regeringstroepen, in een week vol bloedvergieten aan beide zeiden een aan de illusies van de antikapitalisten. De 33 jarige reisschrijver Henry Havard gaat in ballingschap en reist af naar België uiteindelijk naar Nederland Aanvankelijk houdt hij zich bezig met kunst en literatuur en ontwikkelt hij een bijzondere fascinatie voor keramiek. Hij kijkt door een revolutionaire bril naar de poten en vazen als naar een uiting van maatschappelijke ontwikkeling, bodemgesteldheid en klimaat. Vooral in keramiek zijn volgens hem maatschappelijke en materiële omstandigheden van die maker goed zichtbaar.
In 1873 besluit Havard op reis te gaan en daar een boek over te schrijven. Het is niet zomaar een reis, hij wil iets doen wat naar zijn idee nog geen tien mensen voor hem gedaan hebben: de Zuiderzee rondvaren.
Een reis langs dode steden : De ontdekkingsreis van Henry Havard.
Havard verbaast zich erover dat de schippers die hij ontmoet slechts een vergunning hebben voor bepaalde routes over de binnenzee. Hij doelt waarschijnlijk op beurtschippers, die volgens een bepaalde dienstregeling en strikte afspraken hun routes afwerken.
Havard benadrukt dat het een reis wordt ‘van groot wijsgerig en etnografisch belang’. Hij staat hiermee in de traditie van de negen-tiende-eeuwse ontdekkingsreizigers. De binnenlanden van Afrika zijn grotendeels nog onbekend voor Europeanen, maar ook de vissersgemeenschappen rond de oevers van de Zuiderzee worden gezien als relatief moeilijk te bereiken en etnografisch onbekend terrein. De komst van de spoorwegen in de loop van de negentiende eeuw doorbreekt de hegemonie van het vervoer over water, maar de dorpen en steden die Havard wil bezoeken, liggen voor zijn beleving in nog altijd onontdekt gebied. Dat onbekende wijt Havard ook aan de mentaliteit van de Nederlanders, die naar zijn idee onverschillig staan tegenover dingen die hen niet onmiddellijk raken. Dat de Zuiderzee een nog jonge en atypische zee is, met veel ondiepten en gevaarlijke stromingen, daarvan is Havard zich bewust. Hij weet ook van de welvaart die steden als Enkhuizen en Medemblik gekend hebben in de zeventiende eeuw en van het verval in latere tijden. Deze in zijn ogen vreemde ontwikkeling wil hij nader onderzoeken, hij wil meer inzicht krijgen in ‘de belangwekkende mysteriën die ons lot bepalen’.
Havard neemt een reisgenoot mee, de 45-jarige zeeschilder en voormalig marineofficier Jacob Eduard van Heemskerck van Beest. Ook Van Heemskerck heeft de wereldzeeën bereisd, hij wijdt zich sinds een aantal jaren voltijds aan de schilderkunst. Van Heemskerck kent de Zuiderzee en zijn gevaren. Hij vindt een schipper die hen rond wil varen, de strenge calvinist Sluring die met vrouw, kind en een matroos op een tjalk vaart van 60 ton en een diepgang van 3 voet. De reizigers maken kwartier in het ruim van het schip en al snel vertrekken ze vanuit Amsterdam, de sluizen bij Schelingwoude door, de Zuiderzee op.
Als ze het eiland Marken naderen, blijkt hoezeer de mannen met een schildersoog naar de wereld kijken. In kleurrijke teksten en met veel oog voor detail tekent Havard het eiland en de mensen uit. Vooral de inrichting van de huizen en de kleurrijke uitvoering van de klederdracht krijgen het volle pond. ‘De houten huizen hebben allemaal dezelfde vorm: met schotten is het interieur in kleine kamertjes verdeeld. Bij afwezigheid van een plafond praat men met elkaar in de richting van het dak, waaraan visnetten, reservegereedschap en voorraden hangen. De kamers zijn meestal blauw geschilderd of witgekalkt, en tegen de wanden staat blauw aardewerk uitgestald, Japans porselein en kleine snuisterijen. Het valt Havard op hoe aimabel en gastvrij de Markers zijn, en meer dan voldoende geciviliseerd. Dit in tegenstelling tot de voorstelling die Amsterdammers hem gegeven hebben, alsof het een soort wilden waren.
Van Marken gaat de reis via Monnickendam naar Volendam: Een opeenhoping van armoedige huisjes dat op de meeste land- kaarten niet voorkomt, maar voor kunstenaars is het beslist een bezoek waard, omdat de inwoners hun gewoonten en tradities uit de goede oude tijd hebben bewaard. Volendam is in 1873 nog niet veel meer dan een buitenwijk van Edam, waar wat armoedige visers tegen de dijk op wonen in een via land nauwelijks bereikbaar gebied. Havards beschrijving van Volendam is kort, maar zijn op roep aan kunstenaars zal grote gevolgen krijgen. Twee jaar later zal de Engelse schilder George Clausen met zijn ezel en verfkist arriveren in Volendam, de Franstalige editie van Havards boek in de koffer. Niet minder dan 1.500 kunstenaars zullen hem volgen in de loop van de jaren.
Hoe loopt het verder af met Henri Harvard en de talloze andere boeiende verslagen en verhalen lees je in Biografie van de Zuiderzee: 850 jaar geschiedenis in 25 verhalen door Arie Kok.
Een prachtige historische een soms wat mystiek gedeelte van de Lage Landen.
Arie Kok is journalist en schrijver. De geschiedenis van de Zuiderzee heeft al decennialang zijn interesse.
Biografie van de Zuiderzee: 850 jaar geschiedenis in 25 verhalen door Arie Kok verscheen bij uitgeverij Omniboek in een geïllustreerde paperback uitgave blz 240 € 22,99 verkrijgbaar in de boekhandel als online ISBN 9789401920506 www.omniboek.nl